του Ανδρέα Πενταρά* Η συνθήκη συμμαχίας είναι μια από τις τρεις συνθήκες που συνιστούν τις συμφωνίες Ζυρίχης –Λονδίνου και είναι ίσως η λιγώτερο γνωστή, γιατί ο θόρυβος που εδώ και 35 χρόνια γίνεται γύρω από τη συνθήκη εγγυήσεων και τα επεμβατικά δικαιώματα, επισκίασαν τη συνθήκη συμμαχίας σε βαθμό που ο πολύς κόσμος να μη γνωρίζει ότι υπάρχει.

Με τη συνθήκη αυτή, η Κυπριακή Δημοκρατία, η Ελλάδα και η Τουρκία συνήψαν αμυντική συμμαχία με σκοπό την υπεράσπιση της ανεξαρτησίας και εδαφικής ακεραιότητας της Κυπριακής Δημοκρατίας. Στα πλαίσια της συμμαχίας αυτής ιδρυόταν το τριμερές στρατηγείο στο οποίο η Ελλάδα συμμετείχε με 950 άνδρες (ΕΛΔΥΚ) και η Τουρκία με 650 (ΤΟΥΡΔΥΚ). Ας σημειωθεί ότι η ίδρυση του Κυπριακού στρατού δεν προβλεπόταν με τη συνθήκη συμμαχίας αλλά με το Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Το ερώτημα το οποίο γεννάται με μια απλή ανάγνωση των συνθηκών εγγυήσεων και συμμαχίας, είναι αν πραγματικά ήταν αναγκαία η δεύτερη, αφού την ασφάλεια, την ανεξαρτησία και την εδαφική ακεραιότητα της Κυπριακής Δημοκρατίας εγγυόταν και η συνθήκη εγγυήσεων στην οποία μάλιστα συμμετείχε και η Βρετανία.

Για να δοθεί απάντηση στο ερώτημα αυτό, θα πρέπει να ανατρέξουμε στην εποχή που καταρτίσθηκε η συνθήκη αυτή, δηλαδή στα τέλη της δεκαετίας του 50 και να εμβαθύνουμε λίγο στη γεοπολιτική των μεγάλων δυνάμεων που ακολουθούσαν στο χώρο της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Αντολής.

Όπως δε είναι γνωστό, στη χάραξη της οποιασδήποτε αμυντικής πολιτικής, εκείνο που εξετάζεται πρώτα απ όλα είναι ο προσδιορισμός των πιθανών απειλών που αντιμετωπίζει η χώρα. Στη περίπτωση της ανεξάρτητης Κύπρου του 1960, ποιά μπορεί να ήταν η απειλή που αντιμετώπιζε – κατά την εκτίμηση πάντοτε των Δυτικών που χειρίζονταν το ζήτημα του Κυπριακού -έτσι ώστε να κριθεί αναγκαία η αμυντική συμμαχία τριών χωρών εκ των οποίων οι δύο, μέλη του ΝΑΤΟ; Η απάντηση είναι απλή. Ήταν – κατά την εκτίμηση των Δυτικών πάντοτε – η Σοβιετική Ένωση.

Ας μη ξεχνάμε ότι είχε προηγηθεί η αποτυχημένη αγγλογαλλική επιχείρηση στο Ζουέζ το 1956, η οποία έδωσε την ευκαιρία στους Σοβιετικούς να θέσουν πόδα στη Μέση Αντολή, στα πλαίσια της προσπάθειάς τους να κατέβουν στη Μεσόγειο και να αμφισβητήσουν τη κυριαρχία του έκτου Αμερικανικού στόλου. Ακολούθησε η εγκατάσταση των αγκυροβολίων του Σοβιετικού στόλου έξω από τα Κύθηρα και την Αστυπάλαια καθώς και η διείσδυση με στρατιωτικούς συμβούλους και πολεμικό εξοπλισμό σε αρκετές αραβικές χώρες της Μ. Ανατολής και βορείου Αφρικής.

Οι δυτικοί, γνωρίζοντας από τη μια την απήχηση που είχε στο λαό το φιλοσοβιετικό ΑΚΕΛ και υποπτευόμενοι από την άλλη την ανεξάρτητη πολιτική που θα ακολουθούσε ο μέλλων πρόεδρος Μακάριος, φρόντισαν μέσω της συνθήκης συμμαχίας να θέσουν την άμυνα της Κύπρου κάτω από την ομπρέλλα του ΝΑΤΟ. Και ο λόγος είναι ότι στη περίπτωση που δεν υπήρχε η συνθήκη συμμαχίας και η Κύπρος δεχόταν επίθεση από τη Σοβιετική Ένωση, το ΝΑΤΟ δεν θα ενομιμοποιείτο για να παρέμβει.

Με τη συνθήκη συμμαχίας όμως και με βάση το άρθρο 51 του Χάρτη των ΗΕ που αναφέρεται στο δικαίωμα της συλλογικής αυτοάμυνας, η οποιαδήποτε επίθεση εναντίον της Κύπρου θα εθεωρείτο επίθεση εναντίον και των δύο άλλων μελών της συνθήκης που είναι μέλη του ΝΑΤΟ και αυτό θα ενεργοποιούσε το άρθρο 5 του καταστατικού του ΝΑΤΟ, που υποχρεώνει τη συμμαχία να ενισχύσει την άμυνα της χώρας που δέχεται την επίθεση. Αντίθετα, στη περίπτωση της συνθήκης εγγυήσεων, επειδή οι τρεις εγγυήτριες δυνάμεις δεν συνιστούσαν αμυντική συμμαχία, δεν ενομιμοποιείτο το ΝΑΤΟ να παρέμβει σε περίπτωση εξωτερικής επίθεσης εναντίον της Κύπρου.

Αυτά για τους λόγους που οδήγησαν στη σύναψη της συνθήκης συμμαχίας το 1959. Σήμερα όμως εν έτει 2009, με τη Κύπρο στην ΕΕ και τη Σοβιετική Ένωση να ανήκει στο παρελθόν, η Ενωμένη Κυπριακή Δημοκρατία, δεν θα αντιμετωπίζει καμιά απειλή προερχομένη από κρατική οντότητα, με δεδομένο βέβαια ότι θεωρητικά τουλάχιστον, η Τουρκία – και η Ελλάδα – ως μέρη του συστήματος των νέων συμφωνιών δεν μπορούν να θεωρούνται ως απειλές. Οι μόνες απειλές που θα αντιμετωπίζει το νέο ομόσπονδο κράτος είναι οι λεγόμενες ασύμμετρες, δηλαδή η λαθρομετανάστευση, η τρομοκρατία, το οργανωμένο έγκλημα, η διακίνηση ναρκωτικών κλπ. Αυτές οι απειλές όμως δεν αντιμετωπίζονται με αμυντικές συμφωνίες με άλλες χώρες, αλλά με την ύπαρξη ιδίων Ενόπλων Δυνάμεων και Σωμάτων Ασφαλείας. Κανένας λοιπόν λόγος δεν υπάρχει, σε μια νέα λύση του Κυπριακού προβλήματος να υπάρχει η συνθήκη συμμαχίας και ορθώς ο πρόεδρος στις προτάσεις του δεν περιέλαβε τη συνθήκη αυτή. Το ζήτημα είναι με τι επιχειρήματα θα πείσει τη Τουρκία για κάτι τέτοιο, όταν η πλευρά μας στηρίζει την ασφάλεια του νέου κράτους στη πλήρη αποστρατιωτικοποίηση, δηλ. στη πολιτική της ανοχύρωτης Πολιτείας.

* υποστράτηγος ε.α.