Το τέλος του 2015 και η είσοδος του 2016 είχαν, φέτος, για όσους παρακολουθούν τις ελληνοτουρκικές σχέσεις ένα κοινό χαρακτηριστικό: Την έκδοση NOTAM (ειδοποίηση προς αεροναυτιλλομένους), NAVTEX (αγγελία προς ναυτιλλομένους) και SubNOTAM/SUBNOTE (οδηγίες για την κίνηση υποβρυχίων) από τις τουρκικές αρχές, με τις οποίες δεσμεύονται μεγάλες περιοχές στο Αιγαίο για μεγάλο μέρος του 2016.

Μια πρώτη ματιά στον χάρτη του Αιγαίου, όπως αυτός διαμορφώνεται βάσει όσων ζητεί η Αγκυρα –αλλά απορρίπτει η Αθήνα– αρκεί για να αντιληφθεί κάποιος τρίτος τις ακριβείς διεκδικήσεις και αμφισβητήσεις της Τουρκίας στο αρχιπέλαγος.

Οπως αναφέρουν διπλωματικές πηγές, η πρακτική αυτή είναι συνήθης και κάθε χρόνο την ίδια περίοδο τα τελευταία χρόνια, η Τουρκία φροντίζει με αυτό τον τρόπο να επαναλάβει τις διεκδικήσεις της. Οι «εορταστικές» NOTAM αποτελούν έναν πολύ ευκρινή και προσβάσιμο, σχεδόν παγκοσμίως, τρόπο για την παρουσίαση της τουρκικής ατζέντας στο Αιγαίο.

Τι αμφισβητεί

Εν ολίγοις, η Τουρκία αμφισβητεί: Πρώτον, την κυριαρχία της Ελλάδας πάνω σε σημεία του Αιγαίου. Οι περιοχές που δεσμεύονται ταυτίζονται, σε κάποια σημεία, με χώρο άμεσης ελληνικής κυριαρχίας.

Δεύτερον, μέσω των συγκεκριμένων NOTAM αμφισβητείται ευθέως το FIR Αθηνών, δηλαδή η δυνατότητα της Ελλάδας να ελέγχει την εναέρια κυκλοφορία πάνω από όλο το Αιγαίο και να ασκεί τις λοιπές, παρεμφερείς αρμοδιότητες. Με την ίδια λογική η Τουρκία, πρακτικά, αμφισβητεί ότι ο ελληνικός εναέριος χώρος φθάνει ώς τα 10 ναυτικά μίλια. Αναγνωρίζει μόνο τα έξι πρώτα ναυτικά μίλια.

Τρίτον, με τις συγκεκριμένες ειδοποιήσεις προς αεροναυτιλλομένους επαναφέρεται η πάγια απαίτηση της Τουρκίας για αποστρατιωτικοποίηση της Λήμνου και της Σαμοθράκης, βάσει της Συνθήκης της Λωζάννης το 1923. Γεγονός που, βεβαίως, η Αθήνα απορρίπτει, καθώς παραπέμπει στη Σύμβαση του Μοντρέ του 1936, η οποία, σύμφωνα με την Ελλάδα, άλλαξε το καθεστώς στρατιωτικοποίησης των νήσων που βρίσκονται απέναντι από τα Στενά των Δαρδανελλίων.

Το τέταρτο και σημαντικότερο στοιχείο που υποδηλώνεται από την έκδοση των συγκεκριμένων οδηγιών αφορά μια ακόμη πάγια άποψη της Τουρκίας για τις περιοχές ασκήσεων στο Αιγαίο.

Η Ελλάδα, όπως φαίνεται και στον χάρτη, χρησιμοποιεί, παγίως, τέσσερις θαλάσσιες περιοχές: βόρεια της Κρήτης, νότια της Χαλκιδικής, στα δυτικά της Ανδρου και της Τήνου και στο νότιο Μυρτώο Πέλαγος.

Η Τουρκία ζητεί κατά καιρούς τη χρήση μιας θαλάσσιας περιοχής ανάμεσα σε Λήμνο, Σαμοθράκη και Ιμβρο και, νοτιότερα, μιας ακόμα νότια της Ικαρίας. Από τον Απρίλιο του 2014, η τουρκική στάση διαφοροποιήθηκε. Τότε, ζήτησαν για πρώτη φορά από την Ελλάδα να απομακρυνθεί από όλες τις ζώνες ασκήσεων (ονομάζονται «danger areas» στη διεθνή ορολογία), στο πλαίσιο των επαφών που υπάρχουν ανάμεσα στις δύο χώρες.

Η Αθήνα ουδέποτε απάντησε, καθώς δεν αποδέχεται ότι η Τουρκία είναι σε θέση να εγείρει ζητήματα στο Αιγαίο. Ακολούθησε μια μακρά σιωπή από την πλευρά της Αγκυρας, η οποία λύθηκε στις 27 Φεβρουαρίου 2015, με την ανακήρυξη δύο νέων περιοχών ασκήσεων και βολής στο Αιγαίο. Στις 2 Μαρτίου η Αγκυρα υποχώρησε, αποσύροντας τις συγκεκριμένες NOTAM.

Η αναδίπλωση

Στις 15 Ιουνίου και ενώ η Ελλάδα βρισκόταν στον «πυρετό» της σύγκρουσης με τους δανειστές, η Τουρκία εξέδωσε νέα NOTAM, με την οποία ανακήρυξε δύο νέα πεδία βολής, το ένα ανατολικά της Σκύρου και το δεύτερο, νότια της Ικαρίας.

Η σειρά οδηγιών (προς αεροπλάνα και πλοία) μεταξύ των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς συμπληρώθηκε με την έκδοση κάποιων SUBNOTE, που αφορούσαν την κίνηση υποβρυχίων στα δυτικά της Λέσβου και στην περιοχή ανάμεσα στη Ρόδο και στο Καστελλόριζο. Η συγκεκριμένη διαδικασία πραγματοποιείται, κατά κύριο λόγο, μέσω NATO και, συνήθως, δεν δημιουργεί ιδιαίτερες εντάσεις.

Η χρησιμοποίηση του θαλασσίου χώρου μεταξύ Ρόδου και του νησιωτικού συμπλέγματος της Μεγίστης, συνδέεται, επίσης, με την πάγια, τα τελευταία χρόνια, τουρκική θέση ότι το Καστελλόριζο δεν επηρεάζει τη χάραξη των θαλασσίων ζωνών ανάμεσα στις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου.

Τα επιχειρήματα που επικαλείται η Τουρκία μοιάζουν σε αρκετά σημεία με εκείνα που χρησιμοποιεί και η Αθήνα. Ενα από αυτά αφορά την παραβίαση του Μνημονίου (MoU) Παπούλια-Γιλμάζ, το οποίο υπογράφηκε το 1988 και προέβλεπε μορατόριουμ ασκήσεων κατά τα Σαββατοκύριακα και τις μεγάλες θρησκευτικές εορτές και αργίες. Η Τουρκία θεωρεί ότι η μόνιμη δέσμευση περιοχών στο Αιγαίο για στρατιωτικές ασκήσεις συνιστά παραβίαση του μνημονίου, όπως και η Ελλάδα κατηγορεί την Αγκυρα για καταστρατήγησή του με αφορμή τις παραβιάσεις του εναέριου χώρου, αλλά και τους πλόες τουρκικών πολεμικών σκαφών σε περιοχές του αρχιπελάγους.

Χαμηλούς τόνους κρατά η Ελλάδα

Η Αθήνα υποβαθμίζει τη σημασία των NOTAM, οι οποίες εκδόθηκαν τις τελευταίες δύο εβδομάδες. Διπλωματικές πηγές ανέφεραν ότι η άνοδος των τόνων για θέματα τα οποία δεν είναι άγνωστα ούτε και πρωτοφανή θα αύξανε την ένταση, κάτι το οποίο δεν είναι επιθυμητό για αρκετούς λόγους. Ενας από αυτούς τους λόγους είναι ότι μια υπερβολική αντίδραση της Αθήνας θα ενίσχυε τους πιο επιθετικούς κύκλους της Αγκυρας, που διαθέτουν εδραία τη νοοτροπία διατήρησης της έντασης στο Αιγαίο.

Αναλόγως, δεν θεωρείται ενδεδειγμένο να δοθούν επιχειρήματα και στους επιθετικούς των Αθηνών που, κατ’ εξακολούθηση, κατηγορούν την εκάστοτε κυβέρνηση για υποχωρητικότητα έναντι της Τουρκίας. Ο «ελέφαντας στο δωμάτιο» των ελληνοτουρκικών σχέσεων αυτή την περίοδο είναι, φυσικά, το προσφυγικό πρόβλημα.

Αν και φεύγει από το πλαίσιο των παραδοσιακών διαφορών ανάμεσα στις δύο χώρες και –υπηρεσιακά– δεν αποτελεί άμεση αρμοδιότητα του υπουργείου Εξωτερικών, είναι σαφές ότι η διπλωματική προσπάθεια που καταβάλλει η Ελλάδα για το προσφυγικό είναι σημαντική (π.χ. οι διεργασίες για την τριμερή Σύνοδο Ελλάδας-Γερμανίας-Τουρκίας). Και, όπως ανέφεραν έμπειροι παρατηρητές, η πιεστική πραγματικότητα της ανάγκης συνεννόησης για το προσφυγικό δεν μπορεί να τεθεί σε δεύτερη μοίρα και να αντικατασταθεί από μια ατζέντα, η οποία υπάρχει 30 χρόνια και, κατά πάσα πιθανότητα, θα εξακολουθήσει να υπάρχει για αρκετό καιρό ακόμα.  πηγη